रात हमारी तो... (परिणीता)

परिणीता मला अनेक कारणांमुळे आवडतो. तो सिनेमा पाहायचा तर त्या दोघांच्या लव्हस्टोरीसाठी बघावा... आणि संजय दत्त / रेखा / आणि बाकी सगळी मेलोड्रामॅटीक लोक पडद्यावर येतात तेव्हा डोळे मिटून घ्यावेत... रेखाच्या जुन्या सिनेमांवर फिदा असलेल्या रेखाला या सिनेमात पाहणं माझ्यासाठी नकोसं होतं... रेखा हा खरंतर एका स्वतंत्र पोस्टचा विषय आहे... असो. रेखा आठवली की भरकटायला होतंच!

एकमेकांशी प्रेमात एकनिष्ठ असणं ही भावना आहे... लग्नसंस्था त्याला फक्त सामाजिक आणि कायदेशीर मान्यता देते इतकंच. हे असं एकनिष्ठ आणि तरीही

स्वाभिमानी असणं विद्या बालनने सहज अभिनयातुन दाखवलाय. कपाटातुन पैसे घेणं... जाऊ नकोस म्हटल्यावर रेखाच्या नाईट क्लबला न जाणं.. वगैरे अनेक प्रसंग आहेत.

पण एक इनमिन पाच-सात मिनिटांचा शॉट आणि त्याला जोडुन आलेलं गाणं मेरे दिल के बहोत करीब है...

लोलिता ... इथे ललिता असा मराठीतला वेडपट उच्चार करायचा नसतो... हां तर ... लोलिताचे वडील आजारी पडल्यावर शेखर त्यांना आणि खरेतर लोलिताला भेटायला आलेला असतो. तिथे आल्यावर शेखरला समजतं की गिरीशच्या खर्चाने लोलिता आणि तिचं कुटूंब परदेशात जातंय.. तिच्या वडलांच्या उपचारासाठी. आधीपासुनच चिडलेला शेखर याही वागण्याचा जाब विचारायला लोलिताकडे जातो आणि तेव्हा शेखरशी जुजबी बोलून गिरीशशी (संजय दत्त .. यांना दुसरा कोणी भेटला नाही का ) सहजपणे बोलत बोलत लोलिता बाहेर जाते. ते पाहून शेखर अजुनच भडकतो. पण त्याला तिच्याशी बोलण्याची गरजही वाटत नाही... (टीपिकल जुन्या काळचा नवरा फिलींग... मेरे होते हुए तुमने ऐसा किया क्यू टाईप्स) शेखर तरातरा पायऱ्या उतरतो आणि भराभर गिरीशशी बोलणं संपवून ... त्याला औषधं आणायला कटवून लोलिता शेखरला भेटते. पायऱ्यांवर फक्त दोघेच पायरीवर असतात... विलक्षण वेगाने आणि आसुसून ती त्याला पाठुन मिठी मारते ... त्या एका मिठीत, चेहऱ्यावरचे भाव सगळं सांगतात... तिचा एकलेपणा... माझा शेखर लग्नाला तयार झाला असेल तरीही तो मनापासून नाही हा विश्वास... कम्यूनिकेशन गॅप असली की हे असं होतं याची जाणीव... ती उत्कटता...

पुढे लोलिता म्हणते, "अब सबकुछ ठीक हो जायेगा." त्या एका वाक्यात तिचा त्याच्याबद्दल असलेला दृढविश्वास शब्दात व्यक्त होतो. नवरा-बायकोने कधीही सर्वासमोर उघड प्रेम दाखवु नये हा त्याकाळचा संस्कार सगळं काही त्या एका मिठीत दिसलाय.

पण भडकलेला शेखर तिचं काहीही ऐकून घेत नाही. त्या दोघांची भांडणं होतात ... तो तिला अद्वातद्वा बोलतो. तिला अवाक होऊन ऐकत राहते. आणि स्वतःची बाजू सांगायला जाते पण खाडकन तिच्या कानफटात वाजवून तो निघून जातो. शेखरचं हे रूप पाहून कमालीचा धक्का बसलेली लोलिता पायरीवर बसते. मागून सूर वाजतात. गाणं वाजायला लागतं. ...रात हमारी तो

कालांतराने सैफ लग्न करायचं ठरवतो आणि तिचं भावविश्व साफ कोलमडते. तिचा स्वाभिमान इथून पुढे फक्त आणि फक्त प्रसंगातून आणि अभिनयातुन दिसतो...

एका प्रेयसीच्या नंतर बायकोच्या नात्याने त्याच्या कपाटातुन घेतलेले सारे पैसे कर्जाऊ होतात आणि ती एक अक्षर मेलोड्रामा न करता गिरीशच्या हातून घराचे पेपर्स पाठवते. तिथून पुढचा मेलोड्रामा बघण्याचा उत्साह मला नसतो. आणि आतापर्यंतच्या अवीट गोडीच्या गाण्यांचा आणि त्यांच्या लव्हस्टोरीचा मझा मी किरकिरा करत नाही.

रात हमारी तो... स्वानंद किरकिरे

पक्ष्यांच्या दुनियेत - भाग - ४ (गायबगळा आणि ढोकरी)

गायबगळा (Cattle Egret)

बदलत्या (खरंतर अस्वच्छ!) परीस्थितीतही अजुनपर्यंत टिकुन राहिलेल्या बगळ्यांच्या जातीमधील बगळा म्हणजे “ग़ायबगळा”...

सडपातळ बांध्याचे गायबगळे विणीच्या हंगामाव्यतिरिक्त पांढरे शुभ्र दिसतात. सोनसळी पिवळ्या रंगाचे डोळे, भाल्यासारखी निमुळती, टोकदार चोच, पायांवर पिसांचा अभाव, नर-मादी दिसायला एकसारखी... “व्ही आकाराच्या रेषेत” थव्याने उडताना दिसतात तेव्हा ‘बगळ्यांची माळफुले अजुनि अंबरात’ ह्या भावगीताची आठवण झाल्याशिवाय राहात नाही. पाळीव गाई-म्हशी, बैल, जंगलांमध्ये – रानरेडे, गेंडे, गवे अशा प्राण्यांच्या पाठीवर बसुन निर्वेधपणे राजासारखे हिंडतात. त्यांच्या पायाने उडणारे शेती, पाणथळींच्या ठिकाणी असणारे किडेमकोडे, नाकतोडे, चतुर, टोळ तर खातातच शिवाय प्राण्यांच्या पाठीवरचे, कानामागचे चिलटे, गोचीड वगैरे किटक खातात आणि कासावीस झालेल्या त्यांच्या जिवाला थोडा दिलासा देतात. 

गायबगळे खरंतर एकावेळेस ५०-५० च्या संख्येने एकत्र राहणारे पक्षी, पण वाढत जाणार्‍या शहरीकरणामुळे आणि बेफाम, अविचारी वृक्षतोडीमुळे सर्वच प्रजातीमधील बगळ्यांची संख्या झपाट्याने कमी होते आहे. दिवसभराच्या खाण्याच्या शोधासाठी उडुन-फिरुन थकलेले हे गायबगळे संध्याकाळी रातनिवा-यासाठी (roosting) चिंच, आंबा, वड, पिंपळ अशा आपल्या ठरलेल्या झाडांकडे झेपावतात. त्यातही अशा प्रकारची झाडे शक्यतो माणसांच्या वस्तीनजीक असल्यास त्यांना घुबड आणि गरुड-घारीसारख्या शिकारी पक्ष्यांपासुन असलेला धोका कमी होतो. त्यांना घरटी बांधणे सुरक्षित वाटते. एकाच वेळेस पुर्ण ५०-६० पक्ष्यांच्या थवा वर्षानुवर्षे एकाच झाडावर रात्री राहण्यासाठी आणि काही ठिकाणी तेथेच घरटी बांधायला राहतो. अशा झाडांना सारंगागार असंही म्हटलं जातं. व्यंकटेश माडगुळकर, मारुती चितमपल्ली यांच्या लेखांमध्ये या सारंगागाराची सुरेख वर्णने आहेत. “हा सृजनाचा सोहळा” पाहात राहणे अतिशय विलक्षण असते असंही माडगुळकरांनी त्यांच्या एका पुस्तकात म्हटले आहे.

आपल्या पनवेल गावाच्या थोडं बाहेर आता जिथे डोमिनोज पिझ्झाचं आऊटलेट आहे तिथे आणि तिथुनच जवळ असलेल्या पंचमुखी मारुतीच्या देवळाजवळ बगळ्यांची दोन झाडे होती. अलिबागला जाता-येता दरवेळेस पनवेलमध्ये शिरताना संध्याकाळ व्हायचीच. तेव्हा तिथला फ्लायओव्हरही नव्हता. बगळ्यांचा कालरव सरावाने ऐकु यायचा. आणि पाठोपाठ ते देऊळ दिसायचं. ती झाडे दोन्ही माणसांच्या वस्तीजवळ होती आणि जवळच काळुंद्रे नदीचं पाणी वाहायचं. सारंगागार म्हणुन आदर्श जागा होती ती... कालांतराने रस्ता रुंदीकरणात देऊळ ठेवलं आणि ती दोन्ही झाडे मात्र तोडली गेली. बगळ्यांचे निवासस्थान कायमचे गेले. कोणाला न खेद, न खंत! गेल्याच वर्षीच्या पावसाळ्यात बल्लाळेश्वर तलावामध्ये बगळ्यांचा लहान थवा दिसला होता पण आता या वर्षी अविचारी बुजविण्यामुळे तिथुनही जवळपास सारेच पाणपक्षी गायब झालेत.

ढोकरी (Indian Pond Heron)

ढोकरी म्हणजेच हेरॉन च्या प्रजातीदेखील अगदी सहजपणे पाणथळ जागी, धरणे, पाण्याचे कालवे, खाडीची दलदल, शेती इत्यादी ठिकाणी दिसुन येतात. सोबत दिलेला फोटो इंडियन पॉन्ड हेरॉन या जातीच्या पक्ष्याचा आहे. याशिवाय राखी ढोकरी (Grey Heron), जांभळी ढोकरी (Purple Heron) तसेच उरण आणि पणजे गावाजवळील पाणथळी (uran and panje wetlands conservation area) असणारी रातढोकरी (Black  Night Heron) इत्यादी प्रजाती सहजपणे दिसतात. 

दिसायला कोंबडीएवढ्या आकाराचा मातकट पाठीचा आणि पांढर्या  पंखांचा हा पक्षी कोकणातील भातखाचरांमध्ये सहजपणे दिसतो. भातखाचरांमधील खेकडे, कोळी, छोटे मासे, बेडुक हे यांचं मुख्य खाद्य... भातांची रोपे आपसुक सुरक्षित राहात असल्याने शेतकरीदेखील हाकलुन लावत नाहीत. कोकणात त्यांना भुरे बगळे असंही त्यांना म्हटलं जातं. गळा, मान आणि छातीच्या बाजुस पांढर्याु रंगावर पिवळ्या- गडद तपकिरी रेषांमुळे आणि खाद्य पकडताना अतिशय निश्चल उभा राहात असल्याने पटकन आजुबाजुच्या वातावरणात इतका मिसळुन जातो की एकदम उडाल्यावरच लक्षात येतो. इतर बगळ्यांप्रमाणेच हेरॉन्स देखील थव्याने एकत्र शक्यतो एकाच झाडांवर वस्ती करतात. 

इंग्रजी भाषेतील “Heronry” म्हणजे आपल्याकडील सारंगागार शब्द यांच्याचवरुन आलेला आहे. बेसुमार वृक्षतोडीमुळे आणि दिवसेंदिवस कमी होत जाणार्याक पाणीसाठे, प्रदुषित होणारे नदीकिनारे, खाडीकाठची दलदल यांच्यामुळे हेरॉन्स, इग्रेट, आयबिस, इत्यादी पक्ष्यांची संख्या झपाट्याने कमी होते आहे. हे सारेच पाणपक्षी आणि त्यांची सारंगागारे निसर्गचक्रात महत्वाची भुमिका बजावतात. ह्या पक्ष्यांची विष्ठा जमवुन त्यांचे शेतजमिनीत खत म्हणुन वापर केला जातो. तसेच ह्या पक्ष्यांचे मुख्य खाद्य टोळ, चतुर, गोचीड, सरडे यासारखे किटक आणि बेडुक, खेकडे यासारखे पाण्यातले लहान प्राणी हे ह्या प्रकारच्या पक्ष्यांचे मुख्य खाद्य असल्याने खरंतर पिकांवरील कीड नैसर्गिकरीत्या नियंत्रणात राहण्यास मदत होते. महाराष्ट्रात सर्वच ठिकाणी झपाट्याने सारंगागारे कमी होत असताना मात्र गडचिरोली जिल्ह्यातील वघाळा या गावी मात्र असलेल्या मोठ्या सारंगागारचे रक्षण तेथील गावकरी मोठ्या प्रेमाने करत आहेत...

पक्ष्यांच्या दुनियेत - भाग - ३ (खंड्या आणि भारतीय नीलपंख)

लांब शीळ घालणारा खंड्या (white-throated kingfisher) आणि कर्नाळ्याच्या जंगलात आढळणारा भारतीय नीलपंख (Indian Roller) ह्या दोघांनी ऑक्टोबर महिन्याच्या अंकांत हजेरी लावलीय. खंड्या आपल्या पनवेलमध्ये बल्लाळेश्वरचा तलाव आणि फडके नाट्यगृहासमोरचा देवाळे तलाव इथे अगदी सहजपणे दिसतो. बल्लाळेश्वरच्या तलावाचे बुजविणे सुरु केल्यापासुन तिथुन या खंड्याचे जातभाई “Pied Kingfisher” यांना आपला बाडबिस्तरा हलवावा लागलेला आहे. खरंतर मला पांढर्‍या गळ्याच्या खंड्यापेक्षा हा Pied KF जास्त आवडतो. कारण त्याचं पाण्यावर गोल घिरट्या घालणं, २-३ सेकंद एकाजागी स्थिरपणे पंखांची फडफड करत(process of hovering) अचानक एका क्षणी सुर्र्कन पाण्यात बुडी मारुन मासोळी पाण्यात बाहेर काढणं(and catching fish)... हे सारं सारं तो ज्या सफाईदारपणे आणि ज्या नजाकतीने करतो ते पाहाणं लक्षवेधक असतं. पण खंड्यावर कॅमेर्‍याचा डोळा ठेवुन ह्या हालचाली फोटोत पकडणं मात्र सारा श्वास रोखुन धरण्याचा आणि शटरस्पीडचा खेळ ! त्यामानाने पांढर्‍या गळ्याचा खंड्या मात्र तुलनेने सुशेगात असतो. तरीदेखील त्याला उडताना आणि खाद्य पकडताना मात्र फोटो काढणं तितकंच कर्मकठीण. आपल्या सावजावर एकाग्रपणे लक्ष ठेवुन निमिषार्धात सुरु मारुन त्याला पकडणं ह्या कलेमध्ये “बकध्याना”नंतर ह्या खंड्यांचाच नंबर लागतो.

पांढरा गळा, निळ्या-मोरपिशी रंगाचे पंख, गडद लाल-गुलाबी रंगाची चोच आणि चमकदार तपकिरी रंगाचे डोके आणि मान यामुळे पक्षी आकाराने लहान असला तरी सहज दिसुन येतो. त्याची नजर मोठी वैशिष्ट्यपुर्ण असते. खंड्या पक्षी जेव्हा हवेत किंवा पाण्याबाहेरुन पाण्यात बघत असतो तेव्हा याचे दोन्ही डोळे स्वतंत्रपणे काम करतात (monocular) आणि ज्या क्षणी तो पाण्यात सुर मारतो त्याक्षणी त्याच्या नजरेला मेंदुकडुन सिग्नल्स जातात आणि दोन्ही डोळे एकच काम करु लागतात (binocular stage). जिवंत खेकडे आणि मासे हे सर्वच खंड्या जातवर्गाचे मुख्य अन्न. पाणथळ जागा, तलाव आणि आता बदलत्या हवामानाशी आणि बदलत्या जागांशी जुळवुन घेत हे खंड्या आजकाल कोळीवाड्याच्या आसपास देखील दिसतात. पण तेव्हा मात्र पोटात कालवल्याशिवाय राहात नाही. कारण जिवंत मासे-खेकडे पकडणे आणि एखाद्या खडकावर आपटुन खाणे ही त्यांची खरी सवय आणि शरीराची गरज आहे. 

आपल्या पनवेलमध्ये आगरी समाज हॉलच्या बाजुच्या परीसरात, पटेल हॉस्पिटलच्या बाजुने त्या समोरच्या तलावावरुन जाणार्‍या तारेवर बसुन हे महाराज मजेत हेलकावे घेत असतात आणि मधुनच एखाद्या टारगटाने तारस्वरात लांब शिट्टी वाजवावी तशी त्यांची खास शिट्टी वाजवतात. अगदी पहिल्यांदा भर दुपारी १२ वाजता मी समोर आलेल्या टेम्पो-बाईक-ऑटोरीक्क्षांचे हॉर्नस या सर्व कोलाहलामधुन याची शीळ फारच जवळुन ऐकली आणि दचकलेच. एकतर तो तापलेला उन्हाळ्याचा दिवस, हातात भाजीच्या पिशव्या आणि रस्त्यावरच्या गाड्या ओंलाडुन समोर बसलेल्या नारळवाल्याकडे कसं जावं याचा विचार करत असताना ह्या खंड्याने जोरकस शीळ घातली. आणि मला काही समजायच्या आत मी १८० अंशांत फिरुन माझी मान तलावाकडे आणि त्यावरच्या वायरकडे ! इतकं की बाजुने जाणार्‍या बायकरने काय येडपट बाई आहे असं पाहिलं देखील. हे पनवेलमधलं खंड्याचं पहिलं दर्शन. सोबत दिलेला फोटो तर मी आगरी समाज हॉलच्या परीसरात खंड्या होता तेव्हा काढलेला आहे. 

भारतीय नीलपंख मात्र सहसा शहराजवळ दिसत नाहीत. मात्र नीलपंखाची नोंद कर्नाळ्याच्या जंगलात झालेली आहे. मैंनेहुन किंचितसा लहान आणि निळ्या-तपकिरी रंगांचा हा अतिशय देखणा पक्षी जेव्हा हिरव्या झाडांच्या आणि फिक्या निळ्या आकाशाच्या पार्श्वभुमीवर हवेत भरारी घेतो तेव्हा त्याला फोटोमध्ये अचुक पकड्ण्यासाठी हौशी फोटोग्राफर्समध्ये मोठी चुरस लागते.... असंख्यवेळा क्लिकक्लिकाट केल्यावर एखादाच फोटो मनासारखा येतो आणि फ्रेम होऊन हॉलच्या भिंतीवर विराजमान होतो. या पक्ष्यांचे पंख आणि शेपटी उडताना गडद निळे दिसतात. छातीचा आणि पाठीचा रंग तपकिरी, आणि चोच काळ्या रंगाची असते. भारतीय नीलपंख खुल्या मैदानी भागात, पानगळीच्या जंगलात, शेताच्या जवळ, रस्त्याच्या कडेने असलेल्या विद्युत तारांवर दिसतो. याचे खाद्य कीटक, बेडुक, पाली हे आहे. मुंबई-पुणे रस्त्यावर किंवा पेण-अलिबाग रस्त्यावरती कमी वर्दळीच्या जागीदेखील हा नीलपंख सहज दिसुन येतो. 

दक्षिण भारतातातील काही राज्यांचा हा राज्यपक्षी आहे. गमतीशीर गोष्ट म्हणजे त्याच्या या निळ्याशार रंगामुळे त्याला काहीसं धार्मिक महत्व प्राप्त झालेलं आहे. काही भाषांच्या लोककथांमध्ये ह्या पक्ष्याला शंकराचं रुप मानलेलं आहे. (कृष्ण का नाही? तोही निळाच होता की...) तसेच दसर्‍याच्या दिवशी ह्या पक्ष्याचं दर्शन होणं अत्यंत शुभ आणि धनप्राप्ती होणार असल्याचं मानतात. !