पक्ष्यांच्या दुनियेत - भाग - ३ (खंड्या आणि भारतीय नीलपंख)

लांब शीळ घालणारा खंड्या (white-throated kingfisher) आणि कर्नाळ्याच्या जंगलात आढळणारा भारतीय नीलपंख (Indian Roller) ह्या दोघांनी ऑक्टोबर महिन्याच्या अंकांत हजेरी लावलीय. खंड्या आपल्या पनवेलमध्ये बल्लाळेश्वरचा तलाव आणि फडके नाट्यगृहासमोरचा देवाळे तलाव इथे अगदी सहजपणे दिसतो. बल्लाळेश्वरच्या तलावाचे बुजविणे सुरु केल्यापासुन तिथुन या खंड्याचे जातभाई “Pied Kingfisher” यांना आपला बाडबिस्तरा हलवावा लागलेला आहे. खरंतर मला पांढर्‍या गळ्याच्या खंड्यापेक्षा हा Pied KF जास्त आवडतो. कारण त्याचं पाण्यावर गोल घिरट्या घालणं, २-३ सेकंद एकाजागी स्थिरपणे पंखांची फडफड करत(process of hovering) अचानक एका क्षणी सुर्र्कन पाण्यात बुडी मारुन मासोळी पाण्यात बाहेर काढणं(and catching fish)... हे सारं सारं तो ज्या सफाईदारपणे आणि ज्या नजाकतीने करतो ते पाहाणं लक्षवेधक असतं. पण खंड्यावर कॅमेर्‍याचा डोळा ठेवुन ह्या हालचाली फोटोत पकडणं मात्र सारा श्वास रोखुन धरण्याचा आणि शटरस्पीडचा खेळ ! त्यामानाने पांढर्‍या गळ्याचा खंड्या मात्र तुलनेने सुशेगात असतो. तरीदेखील त्याला उडताना आणि खाद्य पकडताना मात्र फोटो काढणं तितकंच कर्मकठीण. आपल्या सावजावर एकाग्रपणे लक्ष ठेवुन निमिषार्धात सुरु मारुन त्याला पकडणं ह्या कलेमध्ये “बकध्याना”नंतर ह्या खंड्यांचाच नंबर लागतो.

पांढरा गळा, निळ्या-मोरपिशी रंगाचे पंख, गडद लाल-गुलाबी रंगाची चोच आणि चमकदार तपकिरी रंगाचे डोके आणि मान यामुळे पक्षी आकाराने लहान असला तरी सहज दिसुन येतो. त्याची नजर मोठी वैशिष्ट्यपुर्ण असते. खंड्या पक्षी जेव्हा हवेत किंवा पाण्याबाहेरुन पाण्यात बघत असतो तेव्हा याचे दोन्ही डोळे स्वतंत्रपणे काम करतात (monocular) आणि ज्या क्षणी तो पाण्यात सुर मारतो त्याक्षणी त्याच्या नजरेला मेंदुकडुन सिग्नल्स जातात आणि दोन्ही डोळे एकच काम करु लागतात (binocular stage). जिवंत खेकडे आणि मासे हे सर्वच खंड्या जातवर्गाचे मुख्य अन्न. पाणथळ जागा, तलाव आणि आता बदलत्या हवामानाशी आणि बदलत्या जागांशी जुळवुन घेत हे खंड्या आजकाल कोळीवाड्याच्या आसपास देखील दिसतात. पण तेव्हा मात्र पोटात कालवल्याशिवाय राहात नाही. कारण जिवंत मासे-खेकडे पकडणे आणि एखाद्या खडकावर आपटुन खाणे ही त्यांची खरी सवय आणि शरीराची गरज आहे. 

आपल्या पनवेलमध्ये आगरी समाज हॉलच्या बाजुच्या परीसरात, पटेल हॉस्पिटलच्या बाजुने त्या समोरच्या तलावावरुन जाणार्‍या तारेवर बसुन हे महाराज मजेत हेलकावे घेत असतात आणि मधुनच एखाद्या टारगटाने तारस्वरात लांब शिट्टी वाजवावी तशी त्यांची खास शिट्टी वाजवतात. अगदी पहिल्यांदा भर दुपारी १२ वाजता मी समोर आलेल्या टेम्पो-बाईक-ऑटोरीक्क्षांचे हॉर्नस या सर्व कोलाहलामधुन याची शीळ फारच जवळुन ऐकली आणि दचकलेच. एकतर तो तापलेला उन्हाळ्याचा दिवस, हातात भाजीच्या पिशव्या आणि रस्त्यावरच्या गाड्या ओंलाडुन समोर बसलेल्या नारळवाल्याकडे कसं जावं याचा विचार करत असताना ह्या खंड्याने जोरकस शीळ घातली. आणि मला काही समजायच्या आत मी १८० अंशांत फिरुन माझी मान तलावाकडे आणि त्यावरच्या वायरकडे ! इतकं की बाजुने जाणार्‍या बायकरने काय येडपट बाई आहे असं पाहिलं देखील. हे पनवेलमधलं खंड्याचं पहिलं दर्शन. सोबत दिलेला फोटो तर मी आगरी समाज हॉलच्या परीसरात खंड्या होता तेव्हा काढलेला आहे. 

भारतीय नीलपंख मात्र सहसा शहराजवळ दिसत नाहीत. मात्र नीलपंखाची नोंद कर्नाळ्याच्या जंगलात झालेली आहे. मैंनेहुन किंचितसा लहान आणि निळ्या-तपकिरी रंगांचा हा अतिशय देखणा पक्षी जेव्हा हिरव्या झाडांच्या आणि फिक्या निळ्या आकाशाच्या पार्श्वभुमीवर हवेत भरारी घेतो तेव्हा त्याला फोटोमध्ये अचुक पकड्ण्यासाठी हौशी फोटोग्राफर्समध्ये मोठी चुरस लागते.... असंख्यवेळा क्लिकक्लिकाट केल्यावर एखादाच फोटो मनासारखा येतो आणि फ्रेम होऊन हॉलच्या भिंतीवर विराजमान होतो. या पक्ष्यांचे पंख आणि शेपटी उडताना गडद निळे दिसतात. छातीचा आणि पाठीचा रंग तपकिरी, आणि चोच काळ्या रंगाची असते. भारतीय नीलपंख खुल्या मैदानी भागात, पानगळीच्या जंगलात, शेताच्या जवळ, रस्त्याच्या कडेने असलेल्या विद्युत तारांवर दिसतो. याचे खाद्य कीटक, बेडुक, पाली हे आहे. मुंबई-पुणे रस्त्यावर किंवा पेण-अलिबाग रस्त्यावरती कमी वर्दळीच्या जागीदेखील हा नीलपंख सहज दिसुन येतो. 

दक्षिण भारतातातील काही राज्यांचा हा राज्यपक्षी आहे. गमतीशीर गोष्ट म्हणजे त्याच्या या निळ्याशार रंगामुळे त्याला काहीसं धार्मिक महत्व प्राप्त झालेलं आहे. काही भाषांच्या लोककथांमध्ये ह्या पक्ष्याला शंकराचं रुप मानलेलं आहे. (कृष्ण का नाही? तोही निळाच होता की...) तसेच दसर्‍याच्या दिवशी ह्या पक्ष्याचं दर्शन होणं अत्यंत शुभ आणि धनप्राप्ती होणार असल्याचं मानतात. !